A estigmatización dos enfermos mentais

López Iglesias

A pesar de que se estima que unha de cada catro persoas sufrirá algún tipo de trastorno mental no transcurso da súa vida, a xente que padece este tipo de doenzas adoita ser vítima da incomprensión, a desconfianza ou o rexeitamento de boa parte da sociedade. Nesta realidade xoga un papel determinante o descoñecemento xeral acerca da saúde mental e a conseguinte multitude de prexuízos e estereotipos que existen sobre os enfermos mentais. 

A estigmatización deste colectivo foi unha constante ao longo da historia. Pode verse desde a Antigüidade na civilización sumeria ou na cultura xudía, cando os trastornos mentais se entendían en base a concepcións máxico-relixiosas, xeralmente como posesións diabólicas.

Paralelamente, no ámbito grecorromano tamén se observa unha tendencia incipiente a analizar este tipo de doenzas desde unha perspectiva científica, por exemplo coas clasificacións dos trastornos estabelecidas por Hipócrates e, máis tarde, por Celso. En Grecia nese período comezaron a empregarse técnicas que logo desenvolvería a psicanálise no s. XX, como a interpretación dos soños ou o diálogo terapéutico co paciente. Máis agresivos eran os métodos de Celso, que apostaba polos confinamentos e por terapias daniñas para o paciente.

A liña protocientífica rematou abruptamente na Idade Media, cando a importancia da relixión na sociedade reforzou a explicación demoníaca. Asemade tamén se crearon contra finais do século XIII as primeiras seccións psiquiátricas nos hospitais, que logo darían paso xa aos primeiros hospitais psiquiátricos.  O Renacemento foi, pola súa parte, un período negro no que se puxeron en práctica métodos brutais, até o extremo de intentar salvar as almas dos doentes mediante a tortura.

Xa modernamente, a partir dos séculos XVII e XVIII, optouse pola súa reclusión forzosa en diversas institucións situadas na periferia das cidades, como o Hospital de Salpêtrière en París ou o de Bethlem en Londres. Foi no século XIX cando xurdiron diferentes médicos que fixeron contribucións fundamentais á psiquiatría, como Pinel, Esquirol ou Morel, provocando un cambio na maneira de tratar os trastornos mentais que se consolidaría no XX coa decisiva aparición dos psicofármacos.

Aínda que a situación actual é, sen dúbida, moito mellor, o peso do estigma no tocante á enfermidade mental segue profundamente arraigado na nosa cultura e na conciencia colectiva. Perviven moitos tópicos e ideas preconcibidas que condicionan enormemente a vida da xente que padece un trastorno mental, dificultándolle unha adecuada integración social e, polo tanto, afectando á súa vida cotiá e mesmo á propia concepción de si mesma.

Hoxe en día e desde a súa aparición, os medios de comunicación de masas teñen un papel crucial na visión que se ten dos enfermos mentais, dada a súa capacidade de influencia e penetración social. Poden reforzar os prexuízos e estigmas xa existentes, actuando como amplificadores do statu quo, ou combatelos apostando activamente por dar a coñecer a realidade dos doentes e as súas enfermidades, desmontando mitos e empregando tamén criterios alternativos para elaborar os seus contidos sobre saúde mental de maneira non tendenciosa.

Medios e estigmatización: consolidación dos prexuízos

O primeiro dos comportamentos está amplamente estudado e analizado. Os medios de comunicación, en especial a televisión polo seu potencial de espectacularización, son un dos mecanismos de estigmatización máis poderosos, por ser a principal ou incluso a única canle de información sobre trastornos mentais para gran parte da poboación. Nos contidos informativos sobre o tema adoita realizarse unha representación negativa dos doentes, por exemplo mediante a atribución a estes de trazos desfavorábeis: perigosidade, imprevisibilidade, comportamentos violentos, etc.

O estigma da violencia afecta especialmente aos pacientes de trastornos psicóticos, a miúdo identificados nas noticias exclusivamente con alusións a esta característica súa se son protagonistas de algún suceso violento, con apelativos como “o psicótico” ou “o esquizofrénico”. Deste xeito, a procura do morbo leva á construción mediática dunha relación entre estas doenzas e a violencia sen ter en conta que os estudos amosan que só unha pequena parte de quen as padece actúa violentamente.

Tamén destaca o elevado uso de termos relacionados co ámbito da saúde mental en relación coa cantidade de contidos que tratan o tema. Isto débese ao uso de palabras técnicas en contextos inapropiados, sexa como recurso literario en crónicas deportivas ou directamente de maneira pexorativa en artigos de opinión. A mala utilización destas categorías leva a moita xente a formarse ideas erróneas acerca dos efectos ou consecuencias de determinadas enfermidades mentais.

Autor: Sergi Balfegó

As causas destas prácticas son múltiples e variadas, pero non se poden desligar das condicións de produción no ámbito do xornalismo. A precariedade do sector, coa conseguinte necesidade de cubrir temas de moi diferente índole sobre os que non se ten un adecuado coñecemento, así como os elevados ritmos de traballo das redaccións, provocan que moitos profesionais non poñan toda a atención e coidado que deberían cando elaboran algunha noticia relacionada coa saúde mental. O sensacionalismo tamén pode ser unha tentación ante a esixencia de conseguir o maior número posíbel de visitas ou visionados.

Ademais, cómpre ter presente que o xornalista é, en primeira instancia, un cidadán máis, nacido nun determinado entorno sociocultural e influído tamén polas crenzas e estereotipos comúns, que o condicionan inevitabelmente. Precisa, xa que logo, tomar consciencia da súa responsabilidade social e non actuar pasivamente como un mero soporte de todos os estigmas e prexuízos que afectan aos enfermos mentais. Por sorte, isto comeza a ser máis habitual.

Cara unha comunicación non estigmatizante

Nos últimos tempos, puxéronse en marcha no conxunto do Estado interesantes iniciativas que pretenden mudar a representación da saúde mental nos medios de comunicación. É o caso da estratexia 1decada4, impulsada pola Xunta de Andalucía e dirixida en parte aos medios, ou da plataforma social catalá Obertament. Ambos proxectos posúen unha dobre vertente, fiscalizadora e propositiva, xa que analizan criticamente as informacións publicadas e formulan recomendacións xerais para elaboralas doutra maneira, ademais de contar cun buzón onde se pode enviar a referencia de contidos considerados inadecuados. Xa no ámbito galego, destaca a guía de estilo elaborada pola Confederación Española de Agrupaciones de Familiares y Personas con Enfermedad Mental (FEAFES), especialmente pola súa rama galega.