A segunda vida das antigas escolas rurais

Cada vez que unha escola pecha deixa unha especie de baleiro nas vidas dos rapaces e rapazas escolarizados nela, pero o que verdadeiramente queda baleiro é o propio colexio. Esas catro paredes que antes acollían ao alumnado agora carecen de sentido, deixan de servir á súa función.

Só hai dúas opcións de futuro para esas vellas escolas: darlles un novo uso ou abandonalas á súa sorte. Nos últimos 15 anos en Galicia pecharon máis de 200 unitarias, que se suman a tódalas anteriores que foran quedando en desuso, dando como resultado centos de edificios exentos de utilidade. Segundo a Encuesta de Infraestructuras y Equipamientos Locales do Ministerio de Hacienda, de entre os edificios públicos sen uso en Galicia, hai máis de medio millar de antigas unitarias que caeron no olvido e permanecen sen uso e desatendidas. Moitas destas construcións foron deteriorándose co paso do tempo, sen que ninguén mirara por elas, agravado polos actos vandálicos.

Afortunadamente non todas corren a mesma sorte, nalgúns casos dótanse dunha nova función. No momento en que se lle bota o peche a unha unitaria, habitualmente, o local pasa a pertencer ao Concello, que deberá encargarse da súa xestión e mantemento. É o caso da Escola de Campos, en Teo. Tras o fechamento do centro escolar no curso 2010-2011, o grupo de goberno de Teo solicitou desafectar a escola, de maneira que o inmoble deixaría de ter uso educativo e os veciños e veciñas poderían utilizalo para actividades de tipo cultural e social. Mayte Argibay, a concelleira de Cultura e Educación do Concello de Teo, asegura que actualmente no seu municipio existe unha normativa municipal que regula o uso destes locais, de maneira que “todos los locales municipales pueden ser utilizados para actividades organizadas por el Concello, por las asociaciones y por los particulares”. 

Antiga casa da escola de Campos

Xa hai dez anos dende que tomaron esta decisión, e, durante esta década, Mayte Argibay cóntanos que a planta superior da antiga casa da Escola de Campos serviu de sala de ensaio da Banda de Teo, ademais de desenvolverse no primeiro andar actividades organizadas pola asociación de veciños. A concelleira engade que “también se ceden para la celebración de cumpleaños y otros eventos que se soliciten, siempre previa petición al Concello”, remarcando a posibilidade de que calquera veciño ou veciña poida facer uso deste ben inmoble público. Con todo, a pandemia mudou este servizo, paralizando o emprego da antiga unitaria: “a día de hoy, y debido a la pandemia, no tiene uso, como ninguno de los locales municipales de uso cultural y vecinal”, afirma a concelleira.

No Concello de Teo, Mayte Argibay afirma que están revisando todos os locais e procederán a remodelar aqueles que teñen máis uso, confirmando a importancia de conservar estes edificios nun estado óptimo, algo que depende do labor do Concello. Por exemplo, na que o seu día foi a Escola de Campos procedeuse a retirar o parque infantil ubicado dentro do recinto, coa intención de evitar danos aos usuarios, “respecto a los objetos que se retiraron de este parque, si estaban deteriorados, que es lo más probable, o no cumplían la normativa, se tiraron”, en palabras da propia concelleira.

O Concello non é sempre o primeiro en preocuparse acerca do aproveitamento dunha antiga casa da escola que corre perigo de abandono tras o seu peche. No 2019, parte da veciñanza de Boaña de Arriba, unha aldea de Castriz (Santa Comba), decidiu fundar a Asociación Castro de Boaña tan pronto como se enteraron do fechamento da unitaria que acollera ós nenos e nenas do lugar durante décadas. Contactamos coa presidenta da agrupación, María José Calvo Álvarez, quen nos aclarou os obxectivos fundamentais da mesma: “decidimos crear a asociación para aproveitar o local e poder unir un pouco a veciñanza, facendo actividades para os nenos e nenas e intentar que os maiores tamén participasen”. Asegura que, sen a Asociación Castro de Boaña, a situación sería distinta: “Se non botáramos man da escola, supoño que acabaría abandonada, xa que as condicións non eran moi idóneas”.

Para lograr esa unión entre veciños e veciñas, leváronse a cabo diversas actividades na propia casa da escola: “de momento, impartíronse clases de bailes de salón. Ademais, fixemos obradoiros cos nenos e nenas, preparando cabazas, decorando polo Nadal… Tamén organizamos unha pequena cabalgata e unha comparsa de entroido onde participou casi toda a aldea”. Iso si, o coronavirus afectou ó desenvolvemento desta ociosidade: “Tivemos que parar todo, as clases que tiñamos empezadas houbo que paralas, e as previstas non as puidemos empezar porque as condicións son difíciles de cumprir.” A pesar disto, cando regresemos á normalidade, María José Calvo asegura que xa teñen pensado engadir novas actividades: “cursos de informática, poda e insertos, cestaría, ximnasia, pandeireta e gaita”. Co fin de poder levar a cabo todas estas clases e cursos, a presidenta da Asociación Castro de Boaña expón o seguinte: “Ata onde nós sabemos, a casa é propiedade do Concello. Temos que solicitar permiso para cada unha das actividades que queremos facer no local, pero nunca nos puxeron ningún impedimento”.

Tal e como nos conta María José Calvo, o estado do inmoble non era o ideal. Entón decidiron iniciar unha remodelación: “A escola tivo varias reformas levadas a cabo polos veciños. O Concello fixose cargo do gasto económico e os veciños puxeron o traballo. Illouse toda a fachada e pintouse, lavouse e pintouse o tellado, pintouse todo o interior e aínda estamos a traballar nalgunhas cousiñas máis”. Aparte destas reformas, o local precisa dun mantemento continuo: “Da limpeza somos responsables nós, cando nos conceden permiso xa firmamos que nos facemos responsables da limpeza e da chave.” Así e todo, se se produce algún tipo de avería relacionada coa auga ou coa luz, “diso encárgase o Concello”, afirma a presidenta da asociación. A casa da escola conta cun patio con columpios e un areeiro. Esta zona está rodeada dun céspede que tamén hai que manter nun estado óptimo: “ás veces tamén o cortamos nós, pero se chamamos ó Concello mandan cortalo sen problema”.

Veciños de Boaña de Arriba reformando a fachada da casa da escola (fotografía cedida pola Asociación Castro de Boaña).

A presidenta da Asociación Castro de Boaña apunta que xa se impartían clases e cursos no local antes de que esta agrupación se constituíra dende o punto de vista legal. Non obstante, considera que a formación consolidou o feito de darlle unha segunda vida a un lugar que, doutro xeito, correría o risco de abandono. Non sería de estrañar, pois vendo os datos salta á vista que centos de vellas unitarias atópanse nesta situación, perdéndose a oportunidade de outorgarlles unha nova función.